زمان تقریبی مطالعه: 12 دقیقه
 

عقاید معتزله (اعجاز قرآن)




یکی از مسائل در علوم قرآنی بحث از اعجاز قرآن کریم است. برای قرآن صورتهای مختلفی از اعجاز متصور است که در لفظ و معنی قرآن محقق شده است. آیاتی که بشر را از آوردن قرآن عاجز می‌داند، دلیلی محکم بر اعجاز الفاظ و معانی قرآن در تمام دوران است. با وجود اینکه معتزله با روش عقلی نسبت به معارف به بحث می‌پرداختند، در این زمینه نتوانستند توجیه منطقی ارائه دهند و این بحث شاهدی است بر اینکه عقلی که در معتزله ملاک امور واقع شده است عقل ظنی و وهمی است نه عقل قطعی. در این نوشتار به کلمات معتزله و رد آن عقاید در مورد اعجاز قرآن اشاره می‌شود.


۱ - اعجاز در لغت و اصطلاح


معنای عجز ضد توانستن است و اینکه کسی بگوید فلانی را به عجز کشاندم یعنی او را ناتوان کردم و معجزة و معجزة به معنی ناتوانی و عدم قدرت است و معجزة لفظ مفرد از معجزات انبیاء (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
[۱] ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، بی تا، ۱۵ جلدی، ج۵، ص۳۶۹.    

در اصطلاح به کاری گفته می‌شود که مدعی منصب الهیه (نبوت) برای صدق ادعایش می‌آورد، درحالی که دیگران از انجام آن عاجز هستند.
[۲] خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت – لبنان، دارالزهراء، ۱۳۹۵- ۱۹۷۵، ص۳۳.    


۲ - اعجاز در تحدی


خداوند در قرآن کریم برای نشان دادن اعجاز قرآن، به صراحت انس و جن را از آوردن کلماتی همانند قرآن که به زبان عرب و قواعد و اسلوب آن است، عاجز می‌شمرد و این خود دلیلی بر اعجاز قرآن و صدق ادعای رسالت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. دعوت قرآن به تحدی (مبارز طلبی) و اعلام عجز همگان، خود اعجازی جاویدان از خداوند است که به مراتب مختلف بیان شده است. آنجا که می‌فرماید: بگو (ای پیامبر) اگر انس و جن متفق شوند تا کتابی مانند این قرآن بیاورند هرگز نتوانند اگر چه همه پشتیبان یکدیگر باشند. قل لئن اجتمعت الانس والجن علی ان یاتوا بمثل هذا القرءان لا یاتون بمثله ولو کان بعضهم لبعض ظهیرا
[۳] اسراء/سوره۱۷، آیه۸۸.    
در این آیه شریفه به وضوح، قدرت تمام انسانها و نیز جنیان بر تالیف کتابی چون قرآن نفی شده است. همچنین از آیات دیگر تحدی
[۴] هود/سوره۱۱، آیه۱۳.    
[۵] بقره/سوره۲، آیه۲۳.    
[۶] یونس/سوره۱۰، آیه۳۸.    
[۷] طور/سوره۵۲، آیه۳۴.    
نیز به این صورت می‌توان نتیجه گرفت که انس و جن از آوردن ده سوره و یا یک سوره و یا یک سخن همانند قرآن عاجز هستند.
[۸] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۷، ص۱۸۷.    

نتیجه این آیات این است که جن و انس و دیگر مخلوقات قدرت و توان معارضه با قرآن را ندارند.
[۹] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۷، ص۲۱۷.    
زیرا قرآن کلام خداوند است نه کلام مخلوقات. و این کلام به حقیقت لفظ و معنا و تالیفش معجزه است.

۳ - صور اعجاز قرآن


با صرف نظر از تحدی (مبارز طلبی) که خود اعجازی از قرآن کریم است به برخی صورتهای مختلف اعجاز در قرآن اشاره می‌کنیم که بشر از آوردن آنها نیز عاجز است:
[۱۰] حسینی الصدر، السید علی، العقاید الحقه، ص۲۵۲.    
[۱۱] حکیم، سید ریاض، العقیده، ص۱۱.
[۱۲] فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، مرکزفقه الائمه الاطهار، ص۵۴.
[۱۳] معرفت، محمد هادی، التفسیر والمفسرون، الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة، الطبعه الاولی -۱۴۱۱، ۷.
[۱۴] صغیر، محمد حسین، نظرات معاصره فی القرآن الکریم، ص۱۳.    

۱. نظم و فصاحت و بلاغت در حد کمال
۲. اخبار از غیب و آینده
۳. بیان اسرار خلقت و علوم کشف نشده
۴. بیان معارف و قوانین بدون نقص
۵. عدم اختلاف در قرآن
و....... .

۴ - نظر اشاعره


اشاعره معتقدند که کلام الله مخلوق نیست به همین دلیل هیچ کس نمی‌تواند همانند آن بیاورد. بطلان این نظر و تبعات آن بر اهل توحید پوشیده نیست.

۵ - نظر معتزله


معتزله اقوال مختلفی را در زمینه اعجاز قرآن ارائه داده‌اند که در این نوشتار به نظریه بحث برانگیز ابواسحق ابراهیم بن سیار، معروف به نظام معتزلی و پیروان معتزلی اش
[۱۵] بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۱۱۳.    
همانند ابواسحاق النصیبی و عباد بن سلیمان الصیمری و هشام بن عمرو الفوطی و فخر رازی ... که از بزرگان مکتب معتزلی می‌باشند اشاره می‌کنیم.
[۱۶] طوسی، خواجه نصیرالدین، قواعد العقاید، قم، لجنة ادارة الحوزة العلمیة، ۱۴۱۶، ۵ ص۱۱.
[۱۷] فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، مرکزفقه الائمه الاطهار، ص۴۱.
در واقع این نظریه معتزلیان می‌باشد
[۱۸] صغیر، محمد حسین، نظرات معاصره فی القرآن الکریم، بیروت – لبنان، ص۱۴.    
[۱۹] شحود، علی بن نایف، الاعجاز اللغوی والبیانی فی القرآن الکریم، ص۴۴۵.
که بعد از رد و تضعیف آن در مجامع علمی برخی دیگر از معتزلیان را برآن واداشت تا نظر دیگری در این زمینه ارائه دهند زیرا نظریه صرفه از نظر عقل و نقل مشکل دارد. به این ترتیب می‌توان نظریه نظام را نظر پیشگامان معتزله قلمداد نمود.
[۲۰] باقلانی، ابو بکر محمد بن الطیب بن محمد بن جعفر بن القاسم، اعجازالقرآن، قاهره، دارالمعارف، بی تا، ص۱۶.    


۵.۱ - بیان نظریه صرفه


معتزله با عقلی دانستن روش تحقیق در معارف و افراط در این روش به تحلیل اعجاز قرآن پرداخته و نظری بر خلاف آیات و روایات و ادله ابراز داشته است. بسیاری از معتزله بر این باورند که مردم عاجز از آوردن قرآن نیستند؛ بلکه مانعی از سوی خداوند باعث می‌شود که مردم همانند قرآن نیاورند و اگر آن مانع نباشد قادر بر آوردن همانند قرآن هستند.
[۲۱] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد، ص۱۴.
[۲۲] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۷، ص۲۲۴.    
معتزله از این نظریه به صرفه (مردم عجز ذاتی نسبت به ساختن کلماتی چون قرآن ندارند بلکه عجز عرضی دارند که همان مانع خداوند است) یاد می‌کنند. علاوه بر این، نظام و اکثر معتزله وجود اعجاز در نظم و فصاحت قرآن را رد نموده و این در حالی است که دانشمندان شیعه و سنی به وجود اعجاز در نظم و فصاحت قرآن اعتراف می‌کنند.
[۲۳] بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۱۱۴.    
[۲۴] بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۱۳۵.    
[۲۵] بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۲۱۸.    


۵.۲ - ضعیف نظریه صرفه


عالمان شیعه معتقدند که: اتصاف قرآن به اینکه مردم را از آوردن همانندش عاجز می‌کنند به دلیل خصوصیتی است که در خود قرآن است. پس نظر نظام که قائل است به اینکه خداوند مردم را از آوردن همانند قرآن منع می‌کند با اینکه قدرت بر انجام آن را دارند باطل است؛ زیرا بر خلاف آیات است و فهم ارتکازی مردم نیز عجز را از آوردن قرآن تایید می‌کند نه صرفه را. پس نظریه صرفه از اصل و ریشه باطل است.
[۲۶] فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، مرکزفقه الائمه الاطهار، ص۴۱.
[۲۷] خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت – لبنان، دارالزهراء، ۱۳۹۵- ۱۹۷۵، ص۸۳.    

عبدالقاهر بغدادی از نویسندگان اهل سنت معتقد است که انگیزه نظام از ابراز این عقاید، انکار معجزه پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نبوت ایشان است.
[۲۸] بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۱۲۸.    

همچنین دیگران از اهل سنت به صراحت، اعجاز قرآن از طریق صرفه را رد می‌کنند.
[۲۹] ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد، ج۳ ص۳۸۴.
[۳۰] ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد، ج۳ ص۳۹۸.


۵.۳ - نقد نظریه صرفه


در این نظریه ساحت قدسی از کلام الله برداشته شده؛ زیرا این افراد معتقدند که چون کلام عرب و اسلوب و قواعد آن در قرآن رعایت شده در نتیجه هر کسی که با این زبان آشنائی داشته باشد قدرت دارد که همانند آن کلمات را بیاورد.
با این بیان واضح می‌شود که معتزله واقعیت تحدی( مبارز طلبی) قرآن را درک نکرده‌اند. زیرا خداوند حتی با ترکیب و اسلوب بیان عربی، جن و انس را به آوردن کلماتی چون قرآن دعوت می‌کند و با این حال عجز ذاتی بشر اعم از عرب و عجم و جن و انس را بیان می‌کند. همچنین طبق نظر صرفه، تحدی واقعی نخواهد بود، همچنانکه قرآن اعجاز آور نمی‌شود بلکه منع خداوند اعجاز کننده است. ازسوئی دیگر تمام افرادی که در طول تاریخ به معارضه با قرآن پرداخته‌اند به عجز ذاتی معترفند و هیچ کس حتی دشمنان معتقد نیستند که خداوند مانع از ابراز قدرت ایشان شده است.
[۳۱] خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت – لبنان، دارالزهراء، ۱۳۹۵- ۱۹۷۵، ص۸۳-۸۴.    
[۳۲] طبرسی، امین الاسلام ابی علی الفضل بن الحسن، مجمع البیان، المجمع العالمی لاهل البیت، ج۵ ص۲۲۲.

یکی دیگر از اشکالات نظریه صرفه این است که قبل از اسلام بلکه قبل از نزول قرآن که موضوع صرفه منتفی است، مردم باید بتوانند همانند قرآن را بیاورند زیرا ذاتا قدرت بر انجام آن را دارند و خداوند هم نباید مانع شود زیرا همانطور که بیان شد نظریه صرفه بعد از نزول قرآن و آیات تحدی معقول است و در این موقعیت است که خداوند مانع می‌شود نه قبل از آن.
[۳۳] ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد، ج۳ ص۳۹۸.
[۳۴] خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت – لبنان، دارالزهراء، ۱۳۹۵- ۱۹۷۵، ص۸۳.    

احتمال دارد که احمد بن یحیی معروف به ابن رواندی معتزلی تحت تاثیر این نظربه به معارضه با قرآن اقدام نموده و به نظر قاصر خود کلماتی همانند آیات قرآن بیان می‌کند که موجبات استهزاء در جوامع علمی و غیر علمی را برای خود رقم می‌زند.
[۳۵] فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، مرکزفقه الائمه الاطهار، ص۱۰۷.


۵.۴ - نقض تفویض با نظریه صرفه


یکی از اصول مهم در مکتب معتزله اصل تفویض است که بنابراین اصل، معتزله معتقد است که اراده انسانها در افعال اختیاری خود مستقل است و خداوند توانائی تاثیر و اعمال اراده برای رد آن را ندارد. در حالی که نظریه صرفه این اصل مهم معتزلی را نقض می‌کند؛ چرا که خداوند اراده اش بر اراده تمام کسانی که اختیار و قدرت بر آوردن کلماتی همانند قرآن را دارند غالب است و اراده همه را در این موضوع تغییر داده و به عجز می‌کشاند. در نتیجه نظریه صرفه علاوه بر اینکه موجب بطلان اصل تفویض است، باعث جبرگرائی و بطلان اراده انسان در این مورد می‌شود. و این نتایج برخلاف اصول معتزلی است.

۶ - پانویس

 
۱. ↑ ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، بی تا، ۱۵ جلدی، ج۵، ص۳۶۹.    
۲. ↑ خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت – لبنان، دارالزهراء، ۱۳۹۵- ۱۹۷۵، ص۳۳.    
۳. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۸۸.    
۴. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۱۳.    
۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۳.    
۶. ↑ یونس/سوره۱۰، آیه۳۸.    
۷. ↑ طور/سوره۵۲، آیه۳۴.    
۸. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۷، ص۱۸۷.    
۹. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۷، ص۲۱۷.    
۱۰. ↑ حسینی الصدر، السید علی، العقاید الحقه، ص۲۵۲.    
۱۱. ↑ حکیم، سید ریاض، العقیده، ص۱۱.
۱۲. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، مرکزفقه الائمه الاطهار، ص۵۴.
۱۳. ↑ معرفت، محمد هادی، التفسیر والمفسرون، الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة، الطبعه الاولی -۱۴۱۱، ۷.
۱۴. ↑ صغیر، محمد حسین، نظرات معاصره فی القرآن الکریم، ص۱۳.    
۱۵. ↑ بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۱۱۳.    
۱۶. ↑ طوسی، خواجه نصیرالدین، قواعد العقاید، قم، لجنة ادارة الحوزة العلمیة، ۱۴۱۶، ۵ ص۱۱.
۱۷. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، مرکزفقه الائمه الاطهار، ص۴۱.
۱۸. ↑ صغیر، محمد حسین، نظرات معاصره فی القرآن الکریم، بیروت – لبنان، ص۱۴.    
۱۹. ↑ شحود، علی بن نایف، الاعجاز اللغوی والبیانی فی القرآن الکریم، ص۴۴۵.
۲۰. ↑ باقلانی، ابو بکر محمد بن الطیب بن محمد بن جعفر بن القاسم، اعجازالقرآن، قاهره، دارالمعارف، بی تا، ص۱۶.    
۲۱. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد، ص۱۴.
۲۲. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۱۷، ص۲۲۴.    
۲۳. ↑ بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۱۱۴.    
۲۴. ↑ بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۱۳۵.    
۲۵. ↑ بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۲۱۸.    
۲۶. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، مرکزفقه الائمه الاطهار، ص۴۱.
۲۷. ↑ خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت – لبنان، دارالزهراء، ۱۳۹۵- ۱۹۷۵، ص۸۳.    
۲۸. ↑ بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ۱مجلد ص۱۲۸.    
۲۹. ↑ ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد، ج۳ ص۳۸۴.
۳۰. ↑ ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد، ج۳ ص۳۹۸.
۳۱. ↑ خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت – لبنان، دارالزهراء، ۱۳۹۵- ۱۹۷۵، ص۸۳-۸۴.    
۳۲. ↑ طبرسی، امین الاسلام ابی علی الفضل بن الحسن، مجمع البیان، المجمع العالمی لاهل البیت، ج۵ ص۲۲۲.
۳۳. ↑ ایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل، الطبعة الاولی، ۱۹۹۷، ۳ مجلد، ج۳ ص۳۹۸.
۳۴. ↑ خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت – لبنان، دارالزهراء، ۱۳۹۵- ۱۹۷۵، ص۸۳.    
۳۵. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، مرکزفقه الائمه الاطهار، ص۱۰۷.


۷ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله « عقائد معتزله و نقد آن (اعجاز قرآن)»، تاریخ بازیابی ۲۲/۱/۱۳۹۵.    


رده‌های این صفحه : اعجاز قرآن | عقاید معتزله | علوم قرآنی | کلام اسلامی | مذاهب کلامی اهل سنت | معتزله | معجزه | مقالات پژوهه | نبوت خاصه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.